شهر سوخته نام شهری باستانی است در ۵۶ کیلومتری زابل در استان سیستان و بلوچستان و پيرامون راه زابل به زاهدان. این شهر ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد پایه‌گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره در سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ پیش از میلاد در آن سکونت داشته‌اند.
این شهر پیشرفته‌ترین شهر جهان باستان بوده؛ بسیار پیشرفته‌تر از شهر «کرت» که سینوهه در کتاب خود از آن یاد کرده است. به باور باستان‌شناسان این شهر را باید كهن‌ترین شهر جهان دانست چرا‌که کمتر شهری پیش از شهرسوخته، به راستی اصول شهرنشینی داشته‌اند.
پیشینه‌ی کاوش‌ها
«کلنل بیت»، یکی از نظامیان بریتانیا از نخستین کسانی است که در روزگار قاجار و پس از بازدید از سیستان به این گستره اشاره کرده و نخستین کسی است که در ويرداشت‌هايش(:خاطراتش)، این گستره را شهر سوخته نامیده و آثار برجاي‌مانده از آتش‌سوزی را دیده است. پس از او «سر اورل اشتین» با بازدید از شهر سوخته در سال‌های نخستین سده‌ي بیستم، آگاهی‌های سودمندی دربارهي این گستره بیان کرده است. پس از او، شهر سوخته به‌دست باستان‌شناسان ایتالیایی به سرپرستی «مارتیسو توزی» از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷خورشیدی بررسی و کاوش شد.
جغرافیا و محیط‌زیست
بر پایه‌ي یافته‌های باستان‌شناسان شهر سوخته ۱۵۱ هکتار گستردگي دارد و برجای‌مانده‌ها نشان می‌‌دهد که این شهر دارای پنج بخش مسکونی در شمال‌خاوری(:شرقي)، بخش‌های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است که به‌گونه‌ي تپه‌های پی‌در‌پی و چسبیده به هم‌اند. هشتاد هکتار شهر سوخته بخش مسکونی بوده است.
پژوهش‌ها نشان داده است این گستره، بر‌خلاف اکنون که محیط‌زیست کاملا بیابانی دارد و تنها درختان گز در آنجا دیده میشود، پنج هزار سال پیش از میلاد، گستره‌اي سبز و خرم با پوشش گیاهی گوناگون و بسیار دلخواه بوده و درختان بید مجنون، افرا و سپیدار در آنجا فراوان بوده است.
شهر سوخته در آن روزگار همانند امروز، شهری بسیار گرم بوده اما آب رودخانه هیرمند و شاخه‌هایش به خوبی زمین‌های کشاورزی آن را سیراب می‌‌کرده است.
دریاچه‌ي هامون در ۳۲۰۰ پیش از میلاد دریاچه‌ای بزرگ و پرآب بوده و رودها و شاخه‌های قوی از آن سرچشمه می‌گرفته و در دورتادور آن نیزارهای گسترده‌اي وجود داشته است. در بررسی‌های منطقه‌ای در دورتادور این شهر، بستر رودخانه‌های گوناگون و آبراه‌هایی پیدا شده که به کشتزارهای شهر آب می‌‌رسانده‌است. در نخستین فصل کاوش در شهر سوخته، کوچه‌ها و خانه‌های منظم، لوله‌کشی آب و فاضلاب با لوله‌های سفالی پیدا شده که نشان دهنده‌ي وجود برنامه‌ریزی شهری در این شهر بوده است.
گورستان شهر سوخته
از سال ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۳ خورشیدی ۱۴ گمانه به گستردگي ۲۳۰۰ متر مربع در گورستان شهر خاکبرداری شده و ۳۱۰ گور پيدا شده است. برابر با این كاوش‌ها؛ برخی از مردم، شهر سوخته را با پوشش و كفن، به‌خاك مي‌سپرده‌اند. در شماری از گورها، آثار پارچه در روی بدن مردگان ديده میشود. پارچه‌ها به سه گونه در گورها ديده شده: كفن، كه مرده‌ها را در آن می‌پيچيده‌اند؛ لباس زير انداز و روانداز؛ و كف گور فرش شده و مرده را با پيراهن در آن می‌گذاشتند.
سفالینه‌ها اصلی‌ترین موادی هستند كه كم‌و‌بيش در همه‌ي گورها وجود دارند. در كنار اين سفال‌ها، پيشكشي‌هاي ديگری ساخته شده از سنگ، چوب و پارچه نيز در گورها ديده میشود.
صنعت و پیشه‌ها در شهر سوخته
شهر سوخته مرکز بسیاری از كار‌های صنعتی و هنری بوده‌است. در کاوش‌ها در شهر سوخته، نمونه‌های شگفت و بی‌مانندی از زیورآلات به‌دست آمد. در جریان كاوش‌هاي فصل‌های گذشته در شهر سوخته روشن شد که با توجه به صنعتی بودن شهر سوخته و وجود کارگاه‌های صنعتی ساخت سفال و جواهرات در این گستره، ساکنان شهر سوخته از درختان موجود در طبیعت برای سوخت سود مي‌جسته‌اند.
باستان‌شناسان با یافتن مهره‌ها و گردنبندهایی از لاجورد و طلا در یک گور دربارهي روش‌های ساخت ورقه‌ها و مفتول‌های طلایی به پژوهش پرداختند و دریافتند كه صنعتگران شهر سوخته با ابزار بسیار ابتدایی، در آغاز صفحه‌های طلایی بسیاز نازک به پهناي کمتر از یک میلیمتر آماده کرده سپس آنها را به شکل لوله‌های استوانه‌ای درمی‌آوردند و پس از اتصال دو سوی ورقه‌ها به یکدیگر مهره‌های سنگ لاجورد را در میان آن قرار می‌‌دادند.
در شهرسوخته گونه‌هایی از سفالینه‌ها و ظرف‌های سنگی، معرق‌کاری، پارچه‌هاي گوناگون و حصیر یافت شده که نشان‌دهنده‌ي وجود چندین گونه صنعت، به ویژه صنعت پیشرفته‌ي پارچه‌بافی در آنجا است. تاکنون ۱۲ نوع بافت پارچه‌ي یکرنگ و چند‌رنگ و قلاب ماهیگیری در شهر سوخته به‌دست آمده و روشن شده كه مردم این شهر با بهره‌گيري از نیزارهای باتلاق‌های پيرامون هامون، سبد و حصیر می‌‌بافتند و از این نی‌ها برای درست کردن بام خانه‌هایشان هم بهره می‌جستند.
صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری نیز از دیگر پیشه‌های مردمان شهر سوخته بوده است.
شهر سوخته بیگمان از شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده است. این نکته نه تنها در بازمانده‌ي آثار معماری و کارهای ظریف دستی و صنعتی دیده میشود بلکه در سازمان‌دهی اجتماعی شهر نیز به چشم می‌خورد.
شهر سوخته دارای تشکیلات منظم و مرتبی بوده است. آثار برجای‌مانده نشان‌دهنده‌ي این است که این شهر در هزاره‌ي سوم پیش از میلاد، دارای یک نظام مرتب و منظم آبرسانی، تخلیه فاضلاب و دانش پزشکی بوده تا به آن اندازه که پزشکان این شهر نه تنها از شکسته‌بندی آگاه بوده‌اند بلکه می‌توانسته‌اند به جراحی‌های شگفت‌انگیز به‌مانند جراحی مغز دست بزنند.
از سوی دیگر پیدا شدن تنها سنگ‌نگاشته‌ي دوران آغاز ایلامی‌ها در این شهر، همراه با آثار مهرها، نشان از ارتباطات تجاری و کنترل اقتصادی منطقه از سوی این جامعه دارد.
